اطلاعات تاریخی وجغرافیایی شهرستان سراب

موقعیت

شهرستان سراب در شرق میانی استان آذربایجانشرقی قرار دارد مساحت این شهرستان 3560 کیلومتر مربع می باشد که حدود 6/7 درصد مساحت استان را تشکیل می دهد . شهرستان سراب از شمال به شهرستانهای مشکین شهر و هریس از جنوب به شهرستان میانه از غرب به بستان آباد و از شرق به استان اردبیل محدود می شود . این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و مهربان است . دارای 4 نقطه شهری بنام های سراب ، مهربان ، شزبیان و دوزدان و 168 پارچه آبادی که در محدود 9 دهستان رازلیق ، آغمیون ، ابرغان ، حومه ، صائین ، ملا یعقوب ، و شربیان آلان و اردلان واقع شده اند.

جمعیت

جمعیت شهرستان سراب بر اساس آخرین سر شماری نفوس مسکن که در سال 75 انجام گرفت 148831 نفر می باشد که تعداد 55025 آن یعنی 37 درصد نقاط شهری 92707 نفر یعنی 63% در نقاط روستایی ساکن بودند. جمعیت شهرستان دارای رشد منفی می باشد که بدلیل مهاجرت فرست بودن آن می باشد. نسبت سنی جمعیت شهرستان 2/105 و از تعادل نسبی برخوردار می باشد یعنی برای هر 100 نفر زن تعداد 2/105 مرد وجود دارد . میزان باسوادی در سطح شهرستان حدود 83 درصد می باشد .

تاریخچه سراب

قدمت این شهرستان آنطوری که از مدارک و کتابهای موجود در این زمینه بر میاید به دوره پیش از اسلام برمیگردد.  در گوشه و کنار این شهرستان آثاری به صورت خطوط اورارتویی مبین این مطلب است و با عنایت به اینکه شهر سراب بر سر جاده ابریشم قرار داشته است از قدیم الایام مورد توجه بوده است وجود آثاروعلایم گورستانهای بسیار در سطح شهر سراب نشان میدهد که سراب از پرجمیعت ترین شهرهای منطقه در گذشته بوده است. یکی از شاخه های جاده ابریشم از ری به قزوین و فیروز آباد خلخال و بزغوش  از راه سراب به تبریز می رسیده است و یکی دیگر از شاخه ها از راه قزوین و فیروز آباد خلخال به اردبیل از کنار و نزدیکیهای سراب می گذشته است. وجود دو سنگ نبشته اورارتویی در جوار سراب در منطقه نشت اوغلی و دیزج رازلیق از نظر آثار تاریخی بسیار اهمیت دارد آثار بدست آمده از دوره اورارتورها (معاصر مادها )به خط میخی نشانگر قدمت این شهر و تاریخی بودن آن می باشد. این دو سنگ نبشته نشان از فتح نامه شاهان  اورارتور هاست. وجود این دو کتیبه نشانگر اهمیت این منطقه در آن زمانها می باشد اما معلوم نیست که شهرهای مفقود شده یاد شده در کتیبه های اورارتویی در کجا و کدام نقطه واقع هستند مسلماً مراکز مزبور مهم و سوق الجیشی بوده که در حوالی این کتیبه ها قرار داشتند تاریخ نویسان قدیم تاریخ سراب را با تاریخ اهر و ارسباران به هم آمیخته دانسته اند .سراب یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است این شهر به لحاظ وقوعش در مرکز گره مواصلاتی  آذربایجان یعنی قرار داشتن در سر راه اردبیل و آستار و مغان به تبریز و ارتباط با جاده تهران – تبریز از طریق بستان آباد اهمیت سوق الجیشی و اقتصادی مهمی داشته و زمانهای دیرین مرکز عبور و مرور سپاهیان و قوافل تجارتی بوده است. آثار سفالی بدست آمده از قبور پارتی ها ، اتلال و تپه های موجود نشان می دهد که سراب دارای قدمت و تاریخ بسیار قدیمی می باشد. از قدیم الایام با توجه به اینکه سراب ، بین دو شهر بزرگ و قدیمی اردبیل و نبریز قرار داشته همواره مورد توجه قرار داشته و در تمامی جریانات سیاسی اجتماعی سهم عمده داشته است . سراب در قرن نهم هجری از شهرهای آباد و مهم آذربایجان بود حسن روملو در کنتاب احسن التواریخ می نویسد : دربار سلطان مجمع ادیا و اهل فضل در سال 893 و 895 هجری در تبریز مرض طاعون شایع گشت . سلطان یعقوب جهت امان بودن از بیماری به سراب عزیمت نمود . آنچه ما را با تاریخ کهن سرزمین سراب و مردمان اولیه آن رهنمون می سازد وجود چند سنگ نبشته می باشد که در نزدیکی های شهر موجود می باشد این دو سنگ نبشته مربوط به قوم اورارتورهاست که از صده هفتم تا نهم قبل از میلاد در ارمنستان کنونی و قسمتی از آناتولی شرقی و آذربایجان و قفقاز سلطنت داشته و قومی آبادگر و سازنده بوده اند. در دوره سلجوقیان ترکان مناسبترین نواحی گله داری را اشغال کردند و نواحی بزرگ از جانب شمال غرب ایروان که سراب نیز در میان آنها قرار داشت ترک نشین ساختند و هم در این زمان بود که نام بعضی از آبادیها  در آذربایجان ترکی شد و ترکان در دهاتی که سکنی گزیدند تغییر نام داده و زبان خود را ترویج نمودند .

وقایع و حوادث تاریخی برجسته در شهرستان سراب

در اوایل قرن سوم هجری بابک خرم دین دلاور نامدار آذربایجان با شبلی بن مثنی از دمی در سراب ملاقات می کند در کنار شهر سراب به تاریخ 436 هجری قمری جنگ امیر وهسودان با غزان اتفاق می افتد در حملات چنگیز خان مغلول بع آذربایجان سراب نیز سهم کافی از ترک تازی آنها دیده به شدت قتل و غارت می شود در زمستان سال 617 ه . گروهی از لشگریان مغول به سرداری ( یمه نویان) به ی حمله آوردند . تبریز را محاصره نمود حکومت آذربایجان در این تاریخ در دست اتابک اوزبک بن اتابک محمد جهان پهلوان بود . مغولان چون شهر تبریز را مستحکم می بینند و شمس الدین عثمان طغرایی وزیر اتابک ازبک دلیرانه ایستادگی می کنند آنها با گرفتن مال و پارچه آن جا را ترک گفته به سوی سراب هجوم می برند مردم این شهر را از دم تیغ می گذرانند.

-          از وقایع مهم دیگر سراب تشکیل قوریلتای (شورای مغولان) به امر ارغون خان به سال 683  ه. ق در حوالی گردنه صائین مابین سراب و اردبیل می باشد .

-          بعد از آباقاخان سلطان احمد تگودار در آلاداغ به سال (683-682ه) بر تخت نشسته اسلام می آورد  ولی از دست ارغون خان و سرداران مغول به سراب و اردوی مادرش پناه می برد اما تنها آمدن او باعث می شود تا سران لشکر جرأتی پیدا کرده او مقید ساخته و تحویل ارغون خان می دهند و به امر ارغون در سال 683 ه. او را در سراب به قتل می رساند در زمان چوپانیان حکومت سراب به جانی بیک خان از اولاد جوجی خان مغول می رسد (758 هجری) شاه اسماعیل اول (930-907) در روز دوشنبه 19 رجب سال 930 ه . ق در شهر سراب به یک مرض ناگهانی درگذشت بعضی را عقیده برا این است که شاه اسماعیل از ناکامی در جنگ چالدران و شکست از عثمانیان دق مرگ شد در تاریخ عالم آرای عباسی نوشته شده است که از وقایع مهم شهرستان سراب شکست قشون عثمانی در این شهر در زمان شاه عباس صفوی از سپاهیان ایران می باشد .

-          به سال 1205 هجری قمری آقا محمد خان با صادق خان شقاقی جنگیده و بعد از غلبه بر او سراب را غارت کرده و به آتش کشید صادق خان شقاقی پس از قتل آقامحمد خان در جنگ با فتحلی شاه شکست خورده به سراب عقب نشست و بعد از آنکه جواهرات آقا محمد خان را پس داد از طرف فتحلی شاه بخشوده شده و به حکومت سراب منصوب گشت.

شهرستان سراب تا سال 1324 هجری شمسی از بخشهای تابع اردبیل بوده ات در این سال به شهرستان درجه 3 ارتقاء و به فرمانداری تبدیل گردیده است و تا سال 1367 دارای یک بخش بوده است ( مرکزی) در این سال بر اساس تقسیمات کشوری بخش مهربان از شهرستان تبریز متنوع و به شهرستان سراب الحاق یافت همچنین در این سال روستاهای ساری قیه ، اورتاکند و باشکند از شهرستان اردبیل و بخش نیر جدا و به سراب ملحق گردید و نیز روستای سرچشمه از بستان آباد جدا و در محدوده شهرستان سراب اضافه گردید.

وجه تسمیه سراب

سراب مانند بسیاری از شهرهای ایران در کنار رود بنا شده است و احتمال می رود نام خودش را نیز از این جهت گرفته باشد بواسطه وجود آبهای جاری فراوان که از دامنه کوههای سبلان و بزقوش در دشت سراب جاری می شود شاید نام سراب را بر این شهر گذاشته اند اما حمداله مستوفی در کتاب معروف خود یعنی نزهع القلوب می نویسد سراو شهریست از شرق سبلان مایل به قبله افتاد چو هوایش سرد است و آب آن از رودی که بدان شهر منسوب است از کوه سبلان برخیزد و در دریاچه چی چست (ارومیه) رود مردمش سفید چهره اند و سنی مذهب. یاقوت حموی این شهر را سراو یا سرو ضبط کرده و گوید در سال 617 هجری مغول به آن شهر حمله کرد آن شهر خراب شد و بیشتر اهالی کشته شدند مورخین نیز سراب را سراو ذکر کرده اند که در کنار رودخانه سراو بنا شده و از این نام اسم شهر را سراو یا سراب گذاشته اند جغرافی نویسان قدیم به جای نام سراب لغت سرالو را ذکر نموده اند. ابن حوقل در وصف این شهر گفته است سراو شهری است نیکو و دارای چند آسیاب و گرداگرد آن مزارع غله خیز و باغستانها پر فراگرفته و مهمانخانه ای پاکیزه و بازار های خوب دارد .

آثار باستانی و ابنیه های تاریخی سراب

علی رغم اینکه کاوشهای اساسی تا کنون در منطقه سراب صورت نگرفته است اما هر مطلب روشنی که وجود دارد آن است که همانند سایر نقاط کشور پهناور ایران شهرستان سراب نیز بواسطه داشتن قدمت تاریخی و واقع شدن در یک منطقه حاصلخیز کشاورزی و اینکه در طول تاریخ مورد سکونت انسانها بوده است دارای آثار و ابنیه های فراوان تاریخی است که شاید قدمت آنها هزاران سال باشد . متاسفانه این منطقه در طول تاریخ مورد تاخت و تاز فراوان قرار گرفته که در اغلب آنها خسارات فراوان به آثار و بناهای این شهر وارد آمده است از جمله در حملات مغول یا در قتل و غارت آقا محمد خان قاجار و یا بر اثر حوادث طبیعی بسیاری از این آثار از بین رفته و یا لطمات فراوان بدانها وارد گردیده است. چنانچه در سابقه تاریخی شهرستان بیان شد این منطقه زیستگاه اقوام مختلف بوده است و هر کدام از آنها به نوعی در منطقه اثر گذار بوده اند که می توان به اورارتورها اشاره نمود. با این اوصاف می بینیم بعد از گذشت صدها یا هزاران سال هنوز بعضی از این اثرها توانسته اند خود را از چنگال دشمنان و قهر طبیعت رهانیده و به دست بشر امروزی برسند . اگر چه در مورد یکایک بناها و آثار باستانی شهرستان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما حتی المکان سعی گردیده با استفاده از نوشتارها و گفتارها و مستندات و خود آثار در خصوص آنها اطلاعات جمع آوری گردیده تا شاید از این طریق بتوان در حفظ میراث گذشتگان و اغنای فرهنگی منطقه گام برداشت . آثار شهرستان بصورت کتیبه یا تپه های باستانی و قبور می باشند . در بعضی از نقاط شهرستان بویژه در شهر سراب مسجد قدیمی که به نوبه خود پیرامون آن صحبت خواهد شد نمودار هستند.